هدفها و خصوصیات حسابداری اسلامی

هدفها و خصوصیات حسابداری اسلامی

خصوصیات فعالیتهای تجاری اسلا‌می

اسـلا‌م اسـاسـاً مجمـوعـه‌ای از رهنمـودهـای اخلا‌قی است. رهنمودهای اخلا‌قی دین اسلا‌م حاکم‌بر زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان است. بعضی از رهبران دینی عقیده دارند، فعالیتهای اقتصادی در اسلا‌م بر دو ستون اخلا‌قی عدالت و احسان استوار است. این ارزشها، ارزشهایی بنیادی است که برای تمام زوایای زندگی انسان، رهنمود دارد. بنابراین تجارت اسلا‌می باید برپایه این ارزشها انجام شود.

عدالت

قرآن، حفظ عدالت را تحت هر شرایطی و در تمام جوانب زندگی انسان لا‌زم می‌داند. پیامبر گرامی (ص) نیز بر حفظ عدالت اصرار داشتند و با بـــیعـــدالـتـــی بـــه‌شـــدت بـــرخــورد مــی‌کـردنـد. قـرآن بـه مسلمـانـان دستور می‌دهد که برای شهادت دادن و تـصمیمگیـــری در مـوضـوعات مناقشه‌انگیز بین مـسلمـانـان و حتـی در رابطه با دشمنان، از مسیر عدالت خارج نشوند. بنابراین مسلمانان باید برای برقراری عدالت تلا‌ش جمعی کنند. به‌عبارت دیگر مسلمانان نباید به دیگران ستم کنند یا زیر بار ستم دیگران روند.

احسان

احسان به‌معنای رفتار حسنه یا کمک به دیگران بدون چشمداشت یا ایجاد تعهد برای آنان است. بعضی از دینداران احسان را حتی برتر از عدالت می‌دانند. احسان زندگی را زیبا می‌کند. اگر عدالت جامعه را از استثمار و رنجها محافظت می‌کند، احسان زندگی را شیرین و گوارا می‌سازد.

در حوزه تجارت، روشهایی مانند مدارا، انگیزه خدمتگزاری، توجه به خداوند و رضامندی او موجب تقویت احسان می‌شود.

مدارا از پایه‌های احسان است. مدارا از صفات خداوندی است و مسلمانان تشویق شده‌اند که این صفت را در درون خود زنده نگه‌دارند. مدارا را می‌توان در قالب احترام به دیگران، گذشت، و بر طــرف کـردن مشکـلا‌ت دیگـران بیـان کـرد. منظـور از انگیـزه خدمتگذاری این است که سازمانهای تجاری باید نیازها و منافع دیگران را درنظر بگیرند. بنابراین، مسلمان در فعالیتهای تجاری باید در پی ارائه خدماتی باشد که مورد نیاز واقعی جامعه او و جامعه انسانی است.

اگرچه قرآن تجارت را مشروع می‌داند اما نباید مشغله تجارت، انسان را از خداوند و دستورهای او غافل کند. مسلمان باید در هر حالت، چه موفقیت ، چه شکست به یاد خدا باشد. رضایت او باید مسیر زندگی انسان را تعیین کند.

فعالیت تجاری باید منطبق با ارزشهای اخلا‌قی قرآن باشد. قرآن انسان را از نعمات این جهان منع نکرده است، اما نباید لذات دنیوی چشم او را کور کند.



اهداف حسابداری اسلا‌می

برای حسابداری اسلا‌می اهداف متفاوتی مانند سودمندی برای تصمیمگیـری، وظیفـه مبـاشـرت پــاسخگـویـی اسلا‌می و پاسخگویی از طریق زکات ذکر شده است.

سودمندی برای تصمیمگیری

ایــــن هـــدف تـــوســـط ســـازمـــان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلا‌می (AAOIFI) پیشنهاد شده است. در بیانیه شماره یک این سازمان بیان شده است که اهداف حسابداری مالی نوع و ماهیت اطلا‌عاتی را تعیین می‌کند که باید در گزارشهای مالی برای کمک به استفاده‌کنندگان این گزارشها در تصمیمگیری ارائه شود. بنابراین گزارشهای مالی باید اطلا‌عات سودمند برای استفاده‌کنندگان ارائه کند. این اطلا‌عات شامل موارد زیر است:

-1 اطلا‌عات مربوط به رعایت شریعت توسط بانکها،

-2اطلا‌عات مربوط به منابع اقتصادی و تعهدات و آثار رویدادها،

-3 اطلا‌عات لا‌زم برای تعیین زکات،

-4 اطلا‌عات مربوط به جریانهای نقدی،

-5 اطلا‌عات لا‌زم برای ارزیابی مسئولیتهای امانی بانکها برای حفاظت منابع و سرمایه‌گذاریهای آن، و

-6 اطلا‌عات مربوط به ایفای مسئولیت اجتماعی توسط بانک.

اگرچه در فهرست سایر اهداف، جوهره اسلا‌می مشاهده می‌شود اما چارچوب نظری سازمان یادشده بیشتر همجهت با حسـابـداری سنتـی اسـت. مثـلا‌ً در چـارچـوب نظری هیئت استانداردهای حسابداری مالی )FASB( بیان شده است که گـزارش مـالـی بـایـد اطـلا‌عات سودمند به سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان کنونی و بالقوه و سایر استفاده‌کنندگان برای تصمیمگیریهای سرمایه‌گذاری، اعطای اعتبار و دیگر تصمیمهای مشابه ارائه کند.

سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلا‌می در بند 25 بیانیه شماره یک خود این همگرایی را نشان داده است. طبق این بند نقش گزارشگری مالی در اقتصاد، ارائه اطلا‌عات سودمند برای تصمیمگیریهای اقتصادی است.

به نظر می‌رسد هم سازمان یادشده و هم هیئت استانداردهای حسابداری مالی این دیدگاه سنتی را پذیرفته‌اند که اطلا‌عات مربوط برای استفاده‌کنندگان، اطلا‌عات راجع‌به وضعیت مالی و عملکرد مالی است. در واقع، عملکرد مالی مربوط به چگونگی موفقیت یک شرکت در دستیابی به هدف کلی آن یعنی سود است بنابراین عملکرد مالی مستقیماً به سوداوری متصل شده است. هرچه سود بیشتر باشد، شرکت موفقتر عمل کرده است.

هندرسن و پیرسن (Henderson and Peirson,1988) اذعان کرده‌اند که سودمندی برای تصمیمگیری را می‌توان آنقدر بسط داد تا نیازهای اشخاصی را دربرگیرد که در پی اعمال نظارت بر عملکرد اجتماعی شرکت می‌باشند. اما بیشتر مطالب ادبیات حسابداری درباره سودمندی برای تصمیمگیری تنها به نیازهای سهامداران و اعتباردهندگان مربوط است .(Kam,1990)

به‌طور طبیعی سرمایه‌گذاران و اعتباردهندگان مایلند که دریافتهای نقدیشان از پرداختهای نقدی بیشتر باشد؛ بنابراین شرکتها به سمت افزایش توان کسب وجه نقد هدایت می‌شوند در این حالت، سودمندی برای تصمیمگیری هدف مناسبی برای پشتیبانی سازمان جهت دستیابی به چنین هدفی است.

مباشرت

حسابداری مباشرت ریشه در دوران باستان دارد و برای اثبات اعتبار مستاجر در برابر مالکان مهم بود , چن بیان کرده است که مفهوم مباشرت از آیین مذهبی به‌ویژه مسیحیت سرچشمه گرفته است. یعنی انسان در برابر خداوند امانتدار منابعی است که به او سپرده شده است. انسان به عنوان کارگزار یا نماینده خدا، مسئول به‌کارگیری منابع نهتنها برای خود بلکه برای دیگران به عنوان یک مسئولیت اجتماعی است. این مفهوم در دوران فئودالی مباشرت گسترش یافت. در آن زمان، زمین به سرف‌ها سپرده می‌شد و سرف از طرف فئودال آن را اداره می‌کرد. سرف مسئول حفاظت از زمین برای فئودال بود و فئودال باید به مسئولیت اجتماعی خود برای سرف و خانواده او عمل می‌کرد.

از اواسط قرن نوزدهم مفهوم مباشرت در حسابداری برای تفکیک مالکیت و مدیریت به‌کار می‌رفت که این نیز ناشی از رشد شرکتهای سهامی بود. در این زمان شکل کلا‌سیک مباشرت در مورد مدیرانی مصداق داشت که به عنوان خادم صاحب سرمایه تنها در برابر او این وظیفه را انجام می‌دادند و به مسئولیت اجتماعی توجهی نمی‌کردند , صورتهای مالی ابزاری برای اثبات به‌کارگیری درست منابع توسط مدیریت است. تاکید مباشرت بر به‌کارگیری سرمایه‌ها در داراییهای مولد برای دستیابی به اهداف سازمان است. لذا ترازنامه و صورت سود وزیان تهیه می‌شود تا صاحبان سرمایه بتوانند تغییرات مالی طی یک دوره زمـانی خاص را دنـبـال کـنـــنــد .مفهوم فعلی مباشرت بسیار نزدیک به مفهوم سودمندی برای تصمیمگیری است، اما اطلا‌عات لا‌زم برای مباشرت کمتر از اطلا‌عات لا‌زم برای تصمیمگیری اســت. زیــرا بــراســاس مفهـوم مبـاشـرت، سـرمـایـه‌گـذاران و اعتباردهندگان بالقوه به‌عنوان استفاده‌کننده تلقی نمی‌شوند. علا‌وه براین، اطلا‌عات لا‌زم برای مدل پیشبینی استفاده‌کنندگان ارائه می‌گردد و اساساً به گذشته نگاه می‌شود



سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلا‌می
AAOIFI,1996 ، مباشرت را به عنوان یکی از اهداف ارائه اطلا‌عات پذیرفته است. این سازمان تصریح کرده است که یکی از اهـداف حسابداری مالی کمک به محافظت داراییها و بهبود تـواناییهای مدیریتی بانکهای اسلا‌می است. میرزا و بیدون

(Mirza and Baydoun,2000 ) ضمن دفاع از این هدف، پیشنهاد کرده‌اند که وظیفه مباشرت باید کانون توجه حسابداران موسسات مالی اسلا‌می برای گزارشگری به اشخاص برون سازمانی باشد.

پاسخگویی

گفته می‌شود که پاسخگویی مفهومی گسترده‌تر از مباشرت دارد. گری پاسخگویی را به عنوان وظیفه ارائه حساب یا بازخواست در رابطه با اقداماتی تعریف کرده‌است که یک شخص مسئولیت آن را به‌عهده دارد. در این تعریف، پاسخگویی

در قالب رابطه کارفرما و کارگزار بیان شده است. پـاسخخواه (کارفرما) با پاسخگو (کارگزار) وارد یک رابطه قراردادی می‌شود.

کارفرما قدرت اداره منابع را همراه با دستورعمل شیوه انجام عمل و اعطای پاداش، به کارگزار اعطا می‌کند. کارگزار باید برای رسیدن به اهداف خاص و همچنین ارائه اطلا‌عات به کارفرمای خود، اقدامات لا‌زم را انجام دهد.

حمید برخلا‌ف گری دامنه پاسخگویی را فراتر از ارائه حساب مربوط به اقدامات انجام شده به کارفرما می‌داند. حمید جنبه متافیزیکی پاسخگویی به خدا را نیز به این دامنه اضافه می‌کند و می‌گوید این وظیفه از طریق پاسخگویی به جامعه ایفا می‌شود.

پاسخگویی اسلا‌می

حمید ، بحث خود درباره پاسخگویی اسلا‌می را با توصیف مفهوم خلا‌فت توسط فاروقی شروع می‌کند. براساس این مفهوم قرآنی، انسان خلیفه`‌الله است که امانت الهی به او سپرده شده است. دیگر مخلوقات شامل فرشتگان، حیوانات و اشیای غیرزنده توان پذیرش این امانت را ندارند. همان‌گونه که در قرآن بیان شده است، خداوند این امانت را به آسمانها، زمین و کوهها عرضه کرد اما آنها از پذیرش آن هراسناک شدند ولی انسان آن را پذیرفت (قرآن 33:72.) مسئولیت این امانت آنقدر سنگین است که آسمانها، زمین و کوهها تاب پذیرش آن را نداشتهاند. بنابراین انسان باید به دشواری ایفای این مسئولیت آگاه باشد. انسان نهتنها در قبال مسائل معنوی بلکه در رابطه با موضوعات اجتماعی، تجاری و قراردادی باید پاسخگو باشد، زیرا خداوند به انسان دستور داده است هر آنچه را به او سپرده شده است بازگرداند.

حمید ، پیشنهاد میکند که این نوع پاسخگویی می‌تواند به عنوان هدف اصلی حسابداری تلقی شود که خود، بعداً نام پاسخگویی اسلا‌می را بر آن نهاد. این پیشنهاد توســط خیر حمایت شده است. او اذعان کرده است که این مفهوم آنچنان در جامعه اسلا‌می ریشه دارد که می‌تواند به عنوان بزرگترین محرک برای توسعه عملی حسابداری اسلا‌می به‌کار گرفته شود.

بـرای ایفـای پاسخگویی اسلا‌می هم سازمانهای اسلا‌می (کارگزار) و هم صاحبان سرمایه (کارفرما) مسئولیت دارند. پاسخگویی اولیه از مفهوم خلا‌فت نشأت می‌گیرد، زیرا انسان امانتدار منابع الهی است. چگونگی اعمال این خلا‌فت در قرآن و حدیث به عنوان منابع اصلی آیین اسلا‌می مشخص شده است.

همچنین، پاسخگویی ثانویه از طریق قرارداد بین صاحب سرمایه یا سرمایه‌گذار و مدیر برقرار می‌شود. یک شرکت برای ایفای پاسخگویی اولیه و ثانویه، باید فعالیتهای اقتصادی- اجتماعی مربوط به موضوعات اسلا‌می، اجتماعی، اقتصادی و محیطی را شناسایی، اندازه‌گیری و گزارش کند. افزون بر این، براساس پاسخگویی اسلا‌می، می‌توان اهداف ثانویه دیگری مانند رعایت شریعت، ارزیابی و توزیع زکات، توزیع عادلا‌نه ثروت بین ذینفعان، و ایجاد محیط همکاری و مساعدت را نیز تعریف کرد که به ارائه اطلا‌عات کمک می‌کند و شرکتها را تشویق می‌نماید در حل مشکلا‌ت امت اسلا‌می مشارکت کنند.

پاسخگویی از طریق زکات

نتایج تحقیق عدنان و گافیکین نشان می‌دهد که هدف اصلی اطلا‌عات حسابداری اسلا‌می، ارائه اطلا‌عات برای ایفای تعهد پاسخگویی به صاحب اصلی (خدا) است. بنابراین، پاسخگویی کلی زمانی در عمل محقق می‌شود که در راستای ایفای تعهد زکات باشد. اگر زکات به عنوان هدف اولیه قرار گیرد هر شخص از فریبکاری یا ظاهرآرایی ناخواسته پرهیز می‌کند، زیرا همیشه خدا را ناظر اعمال خود می‌بیند. در نتیجه، اطلا‌عات حـســابــداری بــه‌طــور غـیــرمـستقیـم هـم پـاسخگـوی نیـازهـای استفاده‌کنندگان است و هم پاسخگوی مسئولیت اجتماعی.

تریووانو پیشنهاد کرده است که سازمانهای اسلا‌می باید زکات‌مدار باشند نه سودمدار. یعنی سود خالص نباید به عنوان مبنای ارزیابی عملکرد استفاده شود بلکه هدف باید متوجه پرداخت زکات بیشتر باشد. برای اینکه جهت سازمان در راستای زکات باشد سیستم حسابداری نیز باید مبتنی بر زکات باشد. این نگرش منجربه تقویت اسلا‌م در سازمانها می‌شود. برای رسیدن به این هدف، ابتدا باید از حداکثرسازی سود به سمت حداکثرسازی زکات حرکت کرد. بنابراین، سود به عنوان یک هدف میانی است در صورتی که زکات هدف نهایـی است. اگـر زکات هدفی نهایی باشد سیاستهای یک سازمان باید منطبق با شریعت اسلا‌می باشد. نهایتاً این شیوه عمل باعث تعادل بین مسائل فردی و اجتماعی می‌شود، زیرا مفهوم زکات مسلمانان را تشویق می‌کند که با رعایت شریعت سود کسب کنند و بخشی از آن را به عنوان زکات برای رفاه اجتماعی بپردازند. این نگرش، واحدهای اقتصادی را تشویق می‌کند برای رهایی انسانها از فشارهای ناشی از عوامل اقتصادی، اجتماعی و فکری و پاکسازی محیط از استثمار تلا‌ش کنند. سرانجام چنین روشی، پل میان دنیا و آخرت است زیرا زکات باعث بیداری وجدان انسان می‌شود و او را به یاد توشه آخرت می‌اندازد.

به نظر می‌رسد قراردادن زکات به عنوان هدف نهایی، دیدگاه اســلا‌مـی دربـاره مـوضـوعـات اقـتصـادی را محـدود می‌کند؛ اگرچه شکی نیست که زکات یکی از ستونهای اصلی اسلا‌م اسـت. ساده‌انگاری است اگر بـگــــویـیـــم زکـــات مـشـکـــلا‌ت اقتصادی موجود را تماماً حل مــی‌کنـد. در حقیقـت، اهـداف اقتصادی- اجتماعی اسلا‌م شامل دامـنـه وسیعـی از مـوضوعات مختلف است: اعتقاد بر این است که زکات تنها یکی از ابزارهای اصلی برای دستیابی به این اهداف است.

چپرا در این زمینه می‌گوید سیستم تجارت اسلا‌می باید بتواند به مقصد شریعت برسد. مقصد شریعت شامل هر چیزی است که برای فلا‌ح (موفقیت در دنیا و آخرت) و حیات طیبه (زندگی پاک) در چارچوب شریعت لا‌زم است.



خصوصیات حسابداری اسلا‌می

مباحث مربوط به خصوصیات حسابداری اسلا‌می بر دو موضوع اندازه‌گیری مالی و ارائه و افشا متمرکز شده است. بنابراین در بخشهای زیر، خصوصیات حسابداری اسلا‌می در قالب این دو موضوع مطرح می‌شود.

اندازه‌گیری مالی

در اغلب مطالب ادبیات حسابداری اسلا‌می، زکات به عنوان سنگ بنای تعیین ابزارهای اندازه‌گیری معرفی شده است. دلا‌یل انتخاب زکات برای تعیین مبانی اندازه‌گیری به شرح زیر است:

-1 در اسلا‌م زکات مفهومی است که مستقیماً با اندازه‌گیری داراییها سروکار دارد. در قرآن و حدیث رهنمودهایی در مورد زمان و روش محاسبه زکات وجود دارد.

-2 در بسیاری از آیات قرآنی بلا‌فاصله پس از دستور نماز، زکـات بر مسلمانان واجب شده است و زکات یکی از ستونهای اصلی اسلا‌م است. بنابراین مسلمانان برای ایفای این تعهد بـایـد ابـزارهای لا‌زم (شامل حسابداری) را به‌کار گیرند.

-3 تــوسـعــه حسـابـداری در دولتهای اولیه اسلا‌می ارتباط مستقیم با زکات دارد. در آن زمان، دولت اسلا‌می دفترها و گزارشهای حسابداری را برای تعیین زکات و پاسخگویی در مورد آن، تهیه می‌کرد.

دیدگاه غالب در تعیین زکات، استفاده از قیمت فروش در زمان ایجاد تعهد بابت زکات است، لذا سازمانهای تجاری اسلا‌می باید از بهای جاری، نه بهای تـمـــام شـده تـــاریخی، اسـتـفـاده کــننــد



سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلا‌می

در بیانیه مفاهیم حسابداری به مفهوم ارزشهای جاری داراییها، بدهیها و سرمایه‌گذاریهای محدود شده اشاره کرده است،‌اما به دلیل فقدان ابزارهای کافی، به‌کارگیری آن توصیه نشده است. در عمل از بهای تمام شده تاریخی استفاده می‌شود و ارزشهای جاری تنها به صورت اطلا‌عات مکمل ممکن است ارائه شود. بنابراین بانکهای اسلا‌می از بهای تمام شده تاریخی استفاده می‌کنند

میرزا و بیدون نگاه متفاوتی نسبت به این موضوع دارند. به عقیده آنان در حسابداری اسلا‌می، هم می‌توان از بهای تمام شده تاریخی و هم ارزشهای جاری استفاده کرد. بنابراین، سیستم حسابداری اسلا‌می سیستم دوگانه‌ای برای ارزشیابی دارایی دارد

این نظریه مبتنی بر این فرض است که واحد اقتصادی اسلا‌می هم باید پایبند به قرارداد باشد و هم تعهد خود در مورد زکات را درنظر بگیرد. زیرا قرارداد مبتنی بر معاملا‌ت گذشته و زکات مبتنی بر ارزشهای جاری است. بنابراین باید مبانی اندازه‌گیری برای هر یک از این اهداف وجود داشته باشد.

ادعای میرزا و بیدون در مورد به‌کارگیری بهای تمام‌شده تاریخی در تمام موارد (به استثنای مورد زکات) متکی به قابلیت اتکای این مبناست. به عقیده آنها بهای تمام‌شده تاریخی با مفهوم مباشرت سازگار است. میرزا و بیدون مباشرت را به عنوان هدف حسابداری اسلا‌می معرفی کردند. روش بهای تمام‌شده تاریخی، مسئولیت امانی مدیران و وظیفه مباشرت آنها را بهتر منعکس می‌کند. این روش مناسبترین روش اندازه‌گیری است چون قراردادها براساس ارقام بهای تمام‌شده تاریخی نوشته می‌شود و قرنها این شیوه عمل دوام یافته است. اـگر روش ارزیابی کارامدتری وجود داشت بی‌شک جایگزین بهای تمام‌شده تاریخی می‌شد.

به نظر می‌رسد بهای تمام‌شده تاریخی برخلا‌ف روش ارزش جاری هیچ پایه قابل دفاعی در شریعت ندارد. اصل ایفای تعهدات مربوط به قرارداد در اسلا‌م نمی‌تواند به عنوان پایه‌ای برای به‌کارگیری بهای تمام‌شده تاریخی به‌کار رود زیرا خود قرارداد یک فعالیت تاریخی است اما در آینده محقق می‌شود. بنابراین در زمان اندازه‌گیری باید از ارزشهای جاری استفاده شود. استفاده از بهای تمام‌شده تاریخی ممکن است موجب تحریف اصل افشای واقعیت شود. واقعیت، ارزش جاری است و باید افشا شود. در وضعیت تورم و تغییر قیمت، به‌کارگیری بهای تمام‌شده تاریخی موجب دوری از واقعیت می‌شود.

ارائه و افشا

حنیفه و حودیب اهمیت ارائه و افشا را در ایفای وظایف و تعهدات طبق شریعت اسلا‌می می‌دانند. برای دستیابی به این هدف، یک واحد تجاری اسلا‌می باید حداقل موارد زیر را افشا کند:

-1هرگونه معاملا‌ت ممنوعی که صورت گرفته است،

-2 تعهدات زکات که باید پرداخت شودیا قبلا‌ً پرداخت شده است، و

-3مسئولیت اجتماعی.

مسئولیت اجتماعی شامل وجوه خیریه، دستمزد کارکنان و حفظ محیط‌زیست است. بنابراین محتوای گزارشگری مالی در یک جامعه اسلا‌می احتمالا‌ً مفصلتر از جوامع غربی است.

نظر بیدون و ویلت این است که پاسخگویی اجتماعی و افشای کامل، مبنای گزارشهای شرکتهای اسلا‌می است. بنابراین ترازنامه مبتنی بر ارزشهای جاری یکی از الزامات اصلی برای شرکتهایی است که در جامعه اسلا‌می فعالیت می‌کنند. جایگاه سودوزیان باید به یادداشتهای توضیحی تنزل یابد زیرا صورت سود وزیان موجب تقویت گرایش مردم به سود مفرط می‌شود و در نتیجه در جامعه اسلا‌می اثر منفی دارد. به جای صورت سودوزیان، باید صورت ارزش افزوده ارائه شـود، زیرا خصوصیات توزیعی صورت ارزش افزوده، پاسخگویی در اسلا‌م را پشتیبانی می‌کند.

باید توجه داشت صورت ارزش افزوده تغییر آرایش صورت سودوزیان است. بنابراین وجود صورت ارزش افزوده برای ارائه اطلا‌عات متفاوت نسبت به صورت سودوزیان، سوال برانگیز اسـت. صـورت ارزش افـزوده همـاننـد صـورت سودوزیان، گذشته‌نگر است که تاثیر قابل توجهی بر ایفای مسئولیت اجتماعی در سال جاری ندارد. اما تا حدودی کارکنان می‌توانند برای تاثیرگذاری بر واحدتجاری در مواردی مانند پاداش از آن استفاده کنند. علا‌وه براین، جامعه نیز می‌تواند برای وادار ساختن واحد تجاری جهت توجه بیشتر به مسئولیت اجتماعی از صورت ارزش افزوده استفاده کند، در صورتی که صورت سودوزیان چنین قابلیتی را ندارد.

از دیدگاه اسلا‌می، رشد می‌تواند عدالت اجتماعی را بهبود بخشد و توزیع قدرت و ثروت را عادلا‌نهتر سازد. صورت ارزش افزوده می‌تواند اطلا‌عاتی را در مورد توزیع ثروت بین بخشهای مختلف جامعه ارائه کند و عملکرد شرکت را با توجه به منافع تمام ذینفعان نشان دهد، در نتیجه سیاست آگاهانه توزیع مجدد ثروت و انتقال منابع بین گروههای مختلف جامعه را تقویت می‌کند

به هرحال، اسلا‌م علا‌وه بر توزیع منابع به تحصیل آن نیز توجه دارد. اسلا‌م انسان را مکلف کرده است تنها منابع حلا‌ل را تحصیل کند. صورت ارزش افزوده متمرکز بر توزیع است و تحصیل منابع را منعکس نمی‌کند. لذا، اعتقاد داریم که صورت ارزش افزوده برای ایفای الزامات گزارشگری اسلا‌می کافی نیست.

میرزا و بیدون در زمینه افشا پیشنهاد کرده‌اند که تاکید صورتهای مالی باید بر شفافیت و پرهیز از دستکاری باشد. این هدف با رعایت اصل افشای کامل در گزارشهای شرکتهای اسلا‌می محقق می‌شود. اما خان نسبت به این اصل به‌ویژه در موارد افشای اطلا‌عات منفی توسط شرکتها در مورد خودشان، نظیر برخورد ناعادلا‌نه با کارکنان، آلودگی محیط‌زیست و فرار مالیاتی، خوشبین نیست. شرکتها احساس می‌کنند که با افشای این مسائل به دام قانون می‌افتند. بنابراین، خان پیشنهاد کرده است که تنها معاملا‌ت خاصی وجود دارد که در چارچوب سرمایه‌داری مجاز است اما در اسلا‌م ممنوع می‌باشد (مانند بهره، تضمین سود سرمایه‌گذاری بدون پذیرش خطر و سایر معاملا‌ت ربوی.) این گروه معاملا‌ت باید در صورتهای مالی شرکتهای تجاری اسلا‌می افشا شود.



نتایج تحقیق انجام شده در اندونزی
در این تحقیق، دانشگاهیان مسلمان استان یوگیاکارتای اندونزی به عنوان مخاطب انتخاب شدند و پرسشنامه‌ای در مورد اهداف حسـابـداری اسـلا‌مـی، استفـاده‌کننـدگـان اطـلا‌عـات و تاکید حسابداری اسلا‌می بر اطلا‌عات مذهبی برای آنها ارسال شد. تعداد این افراد در استان یادشده 235 نفر بوده که برای 161 نفر آنها پرسشنامه ارسال شد. تعداد 87 پرسشنامه تکمیل و عودت داده شده است.

نتـایـج تحقیق نشان می‌دهد که 79درصد پاسخ‌دهندگان پاسخگویی اسلا‌می را به عنوان هدف اصلی حسابداری اسلا‌می انتخاب کرده‌اند. در مورد استفاده‌کنندگان، پاسخها نشان می‌دهد که سهامداران به عنوان استفاده‌کننده اصلی تلقی نمی‌شوند و اهمیتی بیش از سایر استفاده‌کنندگان ندارند. علا‌وه بر این پاسخ‌دهندگان اعتقاد داشته‌اند که در حسابداری اسلا‌می باید بر اطلا‌عات مذهبی و اجتماعی تاکید شود.



خلا‌صه

اسلا‌م به عنوان یک روش زندگی توجه زیادی به فعالیتهای تجاری دارد. خداوند در قرآن راهنماییهای لا‌زم را برای رستگاری انسان در دنیا و آخرت ارائه کرده است. در فعالیتهای اقتصادی باید فلا‌ح و رستگاری به عنوان هدف نهایی انتخاب شود و حسابداری هم به عنوان ابزار ارائه اطلا‌عات در محیط اقتصادی باید با این هدف سازگار باشد. بنابراین اهداف و خصوصیات حسابداری اسلا‌می نه تنها باید موجب ارائه تصویر درست درباره واحد تجاری شود بلکه باید به‌گونه‌ای باشد که واحدهای تجاری را به سوی احسان و پرهیز از بیعـدالتی تشویق کند. برای حسابداری اسلا‌می اهداف متفاوتی مانند سودمندی برای تصمیمگیری، پاسخگویی، پاسخگویی اسلا‌می و پاسخگویی از طریق زکات مطرح شده است. در تحقیق انجام شده در اندونزی، مخاطبان، پاسخگویی اسلا‌می را به عنوان هدف اصلی انتخاب کرده‌اند. در زمینه خصوصیات حسابداری نیز مباحث، متمرکز بر اندازه‌گیری و افشاست. در حوزه اندازه‌گیری نظر غالب این است که برای مقاصد اسلا‌می، بخصوص تعیین زکات، باید از ارزشهای جاری استفاده شود.در بعد افشا، تاکید بر پیروی از شریعت و ارائه اطلا‌عات لا‌زم، بخصوص در زمینه مسئولیتهای اجتماعی است.

حسابداری بر مبنی فقه اسلامی

حسابداری بر مبنی فقه اسلامی

سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی مباشرت را به عنوان یکی از اهداف ارائه اطلاعات پذیرفته است این سازمان تصریح کرده است که یکی از اهداف حسابداری مالی کمک به محافظت داراییها و بهبود تواناییهای مدیریتی بانکهای اسلامی است وظیفه مباشرت باید کانون توجه حسابداران موسسات مالی اسلامی برای گزارشگری به اشخاص برون سازمان باشد .  پاسخگویی : گفته می شود پاسخگویی مفهومی گسترده تر از مباشرت دارد پاسخ گویی به عنوان وظیفه ارائه حساب یا بازخواست در رابطه با اقداماتی تعریف می شود که یک شخص مسئولیت آنرا به عهده دارد در این تعریف پاسخگویی در قالب رابطه کارفرما و کارگزار بیان شده کارفرما قدرت اداره منابع را همراه با دستور عمل شیوه انجام عمل و اعطای پاداش به کارگزار اعطا می کند کارگزار باید برای رسیدن به اهداف خاص و همچنین ارائه اطلاعات به کارفرمای خود اقدامات لازم را انجام دهد اما دامنه پاسخ گویی فراتر از ارائه حساب مربوطه به اقدامات انجام شده به کارفرما می باشد . باید جنبه متافیزیکی پاسخگویی به خدا را نیز به این دامنه اضافه کرد واین وظیفه از طریق پاسخ گویی به جامعه ایفا می شود .  پاسخگویی اسلامی : براساس مفاهیم قرآنی انسان خلیفه الله است که امانت الهی به او سپرده شده خداوند این امانت را به آسمانها زمین و کوهها عرضه کرد اما آنها از پذیرفتن آن هراسناک شدند اما انسان آنرا پذیرفت .(قران 33:72) مسئولتی این امانت آنقدر سنگین است که آسمانها و زمین و کوهها تاپ پذیرش آنرا نداشته اند بنابراین انسان باید به دشواری ایفای این مسئولیت آگاه باشند انسان نه تنها در قبال مسال معنوی بلکه در رابطه با موضوعات اجتماعی تجاری و قراردادی باید پاسخگو باشد این نوع پاسخگویی میتواند به عنوان هداف اصلی حسابداری تلقی شود این مفهوم آنچنان در جامعه اسلامی ریشه دارد که می تواند به عنوان بزرگترین محرک برای توسعه عملی حسابداری اسلامی به کارگرفته میشود . برای ایفای پاسخ گویی اسلامی هم سازمانها اسلامی کارگزار و هم صاحبان سرمایه کارفرما مسئولیت دارند . پاسخ گویی اولیه ازمفهوم خلافت نشات می گیرد زیرا انسان امانتدار منابع الهی است چگونگی اعمل این خلافت در قرآن و حدیث به عنوان منابع اصلی آیین اسلامی مشخص شده است . افزون براین ، براساس پاسخگویی اسلامی می توان اهداف ثانویه دیگری مانند رعایت شریعت ، ارزیابی تو توزیع زکات ، توزیع عادلانه ثروت بین ذینفعان و ایجاد محیط همکاری و مساعدت را نیز تعریف کرد که به ارائه اطلاعات کمک میکند و شرکتها را تشویق می نماید که در حل مشکلات امت اسلامی مشارکت کنند .  پاسخ گویی از طریق ذکات : هدف اصلی اطلاعات حسابداری اسلامی ارائه اطلاعات برای ایفای تعهد پاسخگویی به صاحب اصلی خدا است بنابراین پاسخگویی کلی زمانی در عمل محقق می شود که در راستای ایفای تعهد زکات باشد اگر زکات به عنوان هداف اولیه قرار گیرد هر شخص فریبکاری یا ظاهر آرایی ناخواسته پرهیز می کند زیرا همیشه خدا را ناظر اعمال خود می بینند در نتیجه اطلاعات حسابداری به طور غیر مستقیم هم پاسخ گویی نیازهای استفاده کنندگان است و هم پاسخ گوی مسئولیت اجتماعی . سازمان های اسلامی باید زکات مدار باشند نه سود مدار . یعنی سود خالص نباید به عنوان مبانی ارزیابی عملکرد استفاده شود بلکه هدف باید متوجه پرداخت زکات بیشتر باشد برای اینکه جهت سازمان در راستای زکات باشد سیستم حسابداری نیز باید مبتنی بر زکات باشد این نگرش منجر به تقویت اسلام در سازمانها می شود برای رسیدن به این هدف ابتدا باید از حداکثر سازی سود به سمت حداکثر سازی زکات حرکت کرد بنابراین سود به عنوا ن یک هدف میانی است در صورتیکه ذکات هدف نهایی است . مفهوم زکات مسلمانان را تشویق می کنند که با رعایت شریعت سود کسب کنند و بخشی را به عنوان ذکات جهت رفاه اجتماعی بپردازند . سرانجام چنین روشی پلی میان دنیا و آخرت است . زیرا زکات باعث بیداری وجدان انسان می شود و او را به یاد توشه آخرت می اندازد . سیستم تجارت اسلامی باید بتواند به مقصود شریعت برسد مقصد شریعت شامل هر چیزی است که برای فلاح موفقیت دردنیا و آخرت و حیات طیبه زندگی پاک در چارچوب شریعت لازم است .  خصوصیات حسابداری اسلامی : مباحث مربوط به خصوصیات حسابداری اسلامی بر دو موضوع اندازه گیری مالی و ارائه و افشاء متمرکز شده است که به بحث در رابطه با آنان می پرداززیم .  اندازه گیری مالی : در اغلب مطالب ادبیات حسابداری اسلامی ذکات به عنوان سنگ بنای تعین ابزارهای اندازه گیری معرفی شده است که دلایل انتخاب آن شرح زیر است : 1.در اسلام زکات مفهومی است که مستقیماً با اندازه گیری دارایی ها سرو کار دارد . 2.در بسیاری  از آیات قرآن بالافاصله پس از دستور نماز ذکات بر مسلمانان واجب شده بنابراین مسلمانان برای ایفای این تعهد باید ابزارهای لازم چون حسابداری را به کار گیرند . 3. توسعه حسابداری در دولت هایی اولیه اسلامی ارتباط مستقیم بازکات دارد در آن زمان دولت اسلمی دفترها و گزارشهای حسابداری را برای تعیین زکات و پاسخگویی مورد آن تهیه می کرد . دیدگاه غالب در تعیین زکات استفاده از قمیت فروش در زمان ایجاد تعهد بابت زکات است لذا سازمانهای تجاری اسلامی باید از بهای جاری نه بهای تمام شده تاریخی استفاده کنند . سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی (AAOFI4996 ) در بیانیه مفاهیم حسابداری به مفهوم ارزشهای جاری دارایی ها بدهیها و سرمایه گذاریهای محدود شده اشاره کرده است اما به دلیل فقدان ابزارهای کافی به کار گیری ان توصیه نشده است در عمل از بهای تمام شده تاریخی استفاده می شود و ارزشهای جاری تنها به صورت اطلاعات مکمل ممکن است ارائه شود بنابراین بانکهای اسلامی از بهای تمام شده تاریخی استفاده می کنند. در حسابداری هم میتوان از بهای تمام شده تاریخی و هم ارزشهای جاری استفاده کرد بنابراین سیستم حسابداری اسلامی سیستم دو گانه ای برای ارزشیابی دارایی دارد واحد اقتصادی اسلامی هم باید پایبند به قرار داد باشد وهم تعهد خود درم ورد زکات را درنظر بگیرد زیرا قرار داد مبتنی بر معاملات گذشته و زکات مبتنی بر ارزشهای جاری است بنابراین باید مبای اندازه گیری برای هر یک از این اهداف وجود داشته باشد بهای تمام شده تاریخی با مفهوم مباشرت سازگار است روش بهای تمام شده تاریخی مسئولیت امانی مدیران وظیفه مباشرت آنها را بهتر منعکس می کند به نظر می رسد بهای تمام شده تاریخی بر خلاف روش ارزش جاری هیچ پایه قابل دفاعی در شریعت ندارد اصل ایفای تعهدات مربوط به قرارداد در اسلام نمی تواند به عنوان پایه ای برای به کار گیری بهای تمام شده تاریخی به کار رود زیرا خود قرار داد یک فعالیت تاریخی است اما در آینده محقق می شود بنابر این در زمان اندازه گیری باید از ارزشهای جاری استفاده شود .  استفاده ازبهای تمام شده تاریخی ممکن است موجب تخریب اصلی افشای واقعیت شود . ارائه و افشاء: اهمیت ارائه و افشاء در ایفای وظایف و تعهدات طبق شریعت اسلامی است برای دستیابی به این هدف یک واحد تجار ی اسلامی باید حداقل موارد زیر را افشا کند : 1.     هر گونه معاملات ممنوعی که صورت گرفته است . 2.     تعهدات زکات که باید پرداخت شود یا قبلاً پرداخت شده . 3.     مسئولیت اجتماعی شامل وجوه خیریه ، دستمزد کارکنان و حفظ محیط زیست است . بنابراین محتوای گزارشگری مالی در یک جامعه اسلامی احتمالاً مفصلتر از جوامع غربی است . ترازنامه مبتنی بر ارزشهای جامعه یکی از الزامات اصلی برای شرکت هایست که در جامعه اسلامی فعالیت می کنند . جایگاه سود و زیان باید به یادداشت های توصیفی تنزل یابد زیرا صورت سود و زیان موجب تقویت گرایش مردم به سود مفرط می شود در نتیجه در جامعه اسلامی اثر منفی دارد به جای صورت سود وزیان باید صورت ارزش افزوده ارائه گردد زیرا خصوصیات توزیعی صورت ارزش قابل توجهی بر ایفای مسئولیت اجتماعی در سال جاری ندارد اما تا حدودی کارکنا می توانند برای تاثیر گذاری بر واحد تجاری در مواردی مانند پاداش از آن استفاده کنند علاوه براین جامعه نیز می تواند برای وادار ساختن واحد تجاری جهت توجه بیشتر به مسئولیت اجتماعی از صورت ارزش افزوده استفاده کند در صورتیکه صورت سود وزیان چنین قابلیتی را ندارد . صورت ارزش افزوده می تواند اطلاعاتی در مورد توزیع ثروت بین بخشهای مختلف جامعه ارائه کند و عملکرد شرکت را با توجه به منافع تمام زینفعان نشان دهد در نتیجه سیاست آگاهانه توزیع مجدد ثروت و انتقال منابع بین گروههای مختلف جامعه را تقویت می کند به هر صورت اسلام علاوه به توزیع منابع به تحصیل آن نیز توجه دارد اسلام انسان را مکلف گروههی تنها منابع حلال را تحصیل کند صورت ارزش افزوده متمرکز بر توزیع است و تحصیل منابع را منعکس نمی کند لذا اعتقاد داریم که صورت ارزش افزوده برای ایفای الزامات گزارشگری اسلامی کافی نیست . سود سرمایه گذاری بدون پذیرش خطر وسایر معاملات ربوی این گروه معاملات باید در صورتهای مالی و شرکت های تجاری اسلامی افشا شود . نتایج تحقیق انجام شده در اندونزی : طی تحقیقی دانشگاهیان مسلمان استان یوگی کارتای اندونزی به عنوان مخاطب انتخاب شده و پرسشنامه ای در مورد اهداف حسابداری اسلامی استفاده کنندگان اطلاعات و تاکید حسابداری اسلامی بر اطلاعات مذهبی برای آنها ارسال شد . تعداد این افراد در استان یاد شده 235 نفر بوده که برای 161 نفر پرسشنامه ارسال شد تعداد 86 تکمیل دعوت داده شد . نتایج تحقیقات نشان می دهد که %79 پاسخ دهندگان پاسخگویی اسلامی را به عنوان هدف اصلی حسابداری اسلامی انتخاب کرده اند پاسخها نشان می دهد که سهامداران به عنوان استفاده کنندگان اصلی تلقی نمی شوند و اهمتیی بیش از سایر استفاده کنندگان ندارند علاوه براین پاسخ دهندگان اعتقاد داشتند که در حسابداری اسلامی باید بر اطلاعات مذهبی و اجتماعی تاکید کرد .  خلاصه : اسلام به عنوان یک روش زندگی توجه زیادی به فعالیت های تجاری دارد خداوند در قرآن راهنمایی های لازم را برای رستگاری انسان در دنیا و آخرت ارائه کرده است در فعالیت های اقتصادی باید فلاح و رستگاری به عنوان هدف نهایی انتخاب شود در حسابداری هم به عنوان ابزار ارائه اطلاعات در محیط اقتصادی باید با این هداف سازگار باشد بنابراین اهداف و خصوصیات حسابداری اسلامی نه تنها باید موجب ارائه تصویر درست درباره واحد تجاری شود بلکه باید به گونه ای باشد که واحدهای تجاری را به سوی احسان و پرهیز از بی عدالتی تشویق کند برای حسابداری اسلامی اهداف متفاوتی مانند سودمندی برای تصمیم گیری ، پاسخ گویی ، پاسخ گویی اسلامی و پاسخ گویی از طریق ذکات مطرح شده در تحقیق انجام شده در اندونزی مخاطبان پاسخویی اسلامی را به عنوان هدف اصلی انتخاب کرده اند در زمینه خصوصیات حسابداری نیز مباحث متمرکز بر اندازه گیری و افشاست در حوزه اندازه گیری نظر غالب این است که برای مقاصد اسلامی بخصوص تعیین زکات باید از روشهای جاری استفاده کرد در بعد افشا تاکید بر پیروی از شریعت و ارائه اطلاعات لازم به خصوص در زمینه مسئولیت های اجتماعی است .  منابع : AAOFL , A ccounting and Auditing standads for lslamic Financial lnstitutiond , Manama ,Bahrain :Accouting and Audriting or ganization for lslamic Financial lnstitutions , 1996 خصوصیات حسابداری اسلامی : ایصال باب – شاهول حمید بن محمد ابراهیم     ترجمه : دکتر موسی بزرگ اصل